Als ik spreek over de berk, dan heb ik het over 'haar'. De berk is met haar wiegende takken en witte stam een opvallende verschijning . Een lichtgevend baken in een donker bos. Haar afhangende takken die zwieren en zacht ritselen zijn net lange haren. Haar stam is als een ranke vrouwelijke gestalte. Voor mij is de berk de “Dame van het woud”. In Nederland en het midden van Frankrijk waar ik woon komen van nature twee berkensoorten voor; de Ruwe en de Zachte berk. Ze zijn ten opzichte van andere bomen gemakkelijk te herkennen aan hun zilverwitte schors. De ruwe berk heeft afhangende takken. Daarom wordt deze boom ook wel treurberk of Betula pendula genoemd. Pendula is Latijn voor hangend. De takken van de zachte berk staan meer overeind en het blad voelt aan als fluweel, vandaar de naam. De Berk is pioniersboom. Ze groeit als een van de eersten op een plek als er nog niet veel anders groeit. De berk groeit overal waar haar zaden door de wind worden verspreid en de aarde raken. Valt er een berkenzaadje tussen stenen, rots, in bosgrond, veen, zand...een berk zal daar groeien! Ze wortelen op puinhellingen, stortplaatsen, in rotsspleten, tussen de stadse bebouwing. Ongeacht of het er koud, heet, droog, of vochtig is. Ze zijn sterk die berken. Je treft de berk solitair in een veld, soms verstopt tussen hoge dennen in het bos of ze groeit fier in een tuin. In het bos zie je vaak jonge en oudere berken in groepjes dicht bij elkaar staan. Vandaag zag ik bij de bron in het bos een piepklein berkje tussen de stenen muur rondom de bron groeien. Ik telde vijf blaadjes. Een berk is een boom die dicht bij de mensen groeit. Een volgroeide berk kan dezelfde leeftijd behalen als wij mensen. Ze is voor ons gemakkelijk toegankelijk en daardoor is het eenvoudig om gebruik te maken van haar geneeskracht. 

Ik woon in oud Keltisch land. Morvan betekent in het Keltische zwart gebergte. ('Mar' = zwart en 'vand'= gebergte} .De Kelten, Germanen, Scandinaviërs en de Siberische sjamanen zagen de Berk als de levensboom, een magische boom. Hun rituelen van nu zijn nog steeds gebaseerd op deze zienswijze. Een overduidelijke rode lijn in alle symboliek, mythes en rituelen rondom de berk is haar pionierskracht. De kracht van vernieuwing. De kracht van wedergeboorte. Als je opnieuw wilt beginnen, als je wilt hernieuwen dan kan dat niet zonder loslaten, zuivering en afscheid nemen. Vanuit leegte kan je met heldere geest een nieuw begin maken. 

Een lijfritueel om vernieuwing (en doorbloeding) te stimuleren. Snoei in het vroege voorjaar, met afnemende maan een flinke bos jonge berkentwijgen met jong blad. Snoei niet een hele boom kaal maar knip van enkele berken 3-4 takken. (Dankjewel berk!) Bind de twijgen met een stuk touw bij elkaar zodat je een stevige takkenbos hebt. Ontbloot jezelf en klop met de berkentakken op je huid. Begin met de onderkant van je voeten. Dan via je enkels naar de bovenkant van je lichaam. Eerst de voorkant en dan de achterkant van je lijf. Eindig met de bovenkant van je hoofd. Je moet zelf voelen wat je aangenaam vindt. Je kunt met de twijgen langs je huid strijken of flink meppen. Je kunt ook iemand vragen om je lijf met de twijgen te bekloppen. Als je helemaal 'beklopt' bent, stamp je drie maal stevig op de aarde om de kracht van het ritueel te bestendigen. De symbolische bedoeling van dit ritueel is het lichaam tot leven wekken en daarbij de kracht van vernieuwing in het lijf te 'slaan'. 

Het blad van de ruwe en de zachte berk bevat geneeskracht om onze gezondheid te ondersteunen. Kruidenkenners noemen deze stoffen 'inhoudsstoffen' of 'kruideninhoudsstoffen'. Hoe harder een plant moet werken om te groeien en zichzelf te beschermen tegen weersomstandigheden, schimmels, insecten en ziektes , hoe meer stofjes de plant aanmaakt die hiervoor zorg dragen. Die stofjes zijn de inhoudsstoffen, de geneeskrachtige stoffen die onze gezondheid helpen en ondersteunen. Als er geen (kunst)mest, kunstmatig licht, warmte, bestrijdingsmiddelen worden gebruikt moet een plant zelf harder werker om zichzelf te beschermen. Dus maakt de plant meer van deze stoffen aan. Daarom gebruik ik in de kruidentuin en potager geen mest (behalve compost) en bestrijdingsmiddel. En als ik groenten of fruit koop, kies ik voor biologische gekweekte groenten en fruit. (Omdat ik ervan uitga dat in de biologische landbouw weinig tot geen kunstmest en/of bestrijdingsmiddelen worden gebruikt). Daarbij per dag een handvol wilde kruiden uit de natuur want daar mag het helemaal wild gaan.

Naast vitamine C, vitamine B3 en de mineralen die in berkenbladeren zitten zijn één van de inhoudsstoffen de flavonoïden. Flavonoïden zorgen voor de kleur van bloemen, fruit, groenten en de prachtige herfsttinten in het najaar. In de blaadjes van de berk zit ook etherische olie. Deze inhoudsstof heeft een ontsmettende werking op de urinewegen. De aanwezige looistoffen werken ontstekingsremmend en hebben een samentrekkende werking bij in- en uitwendig gebruik. Nog een ander stofje in berkenblad is betuline zuur. Deze stof heeft een bloedzuiverende werking en zorgt ervoor dat urinezuur wordt afgevoerd en ontstekingen worden geremd. Dat is wenselijk bij jicht, reumatische aandoeningen en ischias. Door de combinatie van al deze geneeskrachtige eigenschappen is een bereiding (tisane en tinctuur)  een krachtig anti-reumatisch natuurmedicijn.

Dus, een plant maakt flavonoïden om de groei te reguleren en om zich te beschermen tegen zonstraling en hitte. (Flavus is een Latijns woord en betekent geel. Flavonoïden geven een kleur aan bloemen, planten, groenten, fruit en bevinden zich vooral in het buitenste gedeelte van de plant en in fruit vooral in de schil. Daarom is het beter (het meeste) fruit met schil te eten. Met de felle kleuren lokken planten bestuivers en met een bittere smaak weren ze juist plantenetende insecten af. Anno 2012 zijn er door wetenschappelijk onderzoek meer dan 6000 soorten aan flavonoïden ontdekt. Flavonoïden en vitamine C versterken elkaars werking. Hierdoor ontstaat een ontstekingsremmende werking en de mogelijkheid om bacteriën en virussen bestrijden. Flavonoïden hebben een wetenschappelijk bewezen werking als antioxidant en een sterke preventieve werking tegen hart- en vaatziekte. Daarnaast wordt er wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de anti-kanker werking van deze stofjes. Omdat flavonoïden en vitamine C gevoelig zijn voor verhitting is het beter om groenten heel kort te koken. Flavonoïden hebben veel zonlicht nodig om te worden gevormd. Hoe meer zonlicht een plant krijgt hoe meer flavonoïden een plantendeel bevat. Dus plant in je tuin (of in potten op je balkon of stoep) tomaten, aubergines, paprika's, courgettes, pompoenen. Zet ze volop in de zon. En geniet van citrusvruchten waarvan de meeste flavonoïden in het wit tussen de buitenste schil en het vruchtvlees zitten.

• Bij alle soorten oedeem
• Om steentjes of gruis in de nieren en de blaas te voorkomen
• Bij een blaasontsteking
• Als je gevoelig bent voor een ontsteking aan de blaas, nierbekken of urinebuis en dit wil voorkomen
• Bij jicht, reumatische aandoeningen, ischias
• Om het lichaam te ontdoen van afvalstoffen
• In een combinatie/samenwerking met andere kruiden bij eczeem, dauwworm, acne, huiduitslag

In de volksgeneeskunde wordt berkblad gebruikt bij koorts en griep, om de bloeddruk en hormonen te reguleren, om de weerstand te verhogen en om de spijsvertering en leverwerking te versterken. Dit laatste is o.a. te danken aan de bittere smaak van de blaadjes want een bittere smaak in de mond activeert de spijsvertering. Het gebruik van berkenblad is algemeen erg veilig in gebruik. Maar bij oedemen door nier en/of hartfalen mogen preparaten van berk alleen in overleg met van een arts  worden gebruikt. Als je medicijnen gebruikt tegen hartritmestoornissen, astma, als je hartglycosiden, lithium, kalium drijvende en sparende diuretica gebruikt overleg je eerst met je arts of je preparaten van berkenblad mag gebruiken.

• De verse blaadjes kan je verwerken in een salade of in een soep. Het beste kan je de lichtgroene blaadjes gebruiken want deze zijn nog mals.
• Drink om het bloed en de urinewegen te zuiveren elke dag tussen de maaltijden door een kopje (maximaal drie per dag) van vers of gedroogd berkenblad. 
• Je kunt een handvol blaadjes in biologische appelciderazijn laten trekken. Laat dit een week staan op een lichte plek (niet in direct zonlicht) en zeef daarna de blaadjes eruit. Gebruik de azijn eventueel gezoet met wat rauwe honing over een salade.
• Ik vind het lekker om in het voorjaar een handvol verse blaadjes in een smoothie verwerken.
• De gedroogde blaadjes kan je tot poeder vermalen en verwerken in een kruidenzout, bouillonpoeder of in een verstevigend kleimasker voor het gezicht. De blaadjes verliezen bij verpoederen wel een deel van de geneeskrachtige stoffen.
• Maak een medicinale wijn: een handvol vers blad in een halve liter rode of witte wijn. Een maand laten trekken in een afgesloten bokaal en daarna zeven. Neem elke dag een klein glaasje voor het eten.
• Maak je eigen tinctuur van een zuivere vodka met het hoogste alcohol percentage dat je kunt vinden. De verhouding is 1 deel vers blad op 3 delen vodka of 1 deel gedroogd blad op 5 delen vodka. Snijd of knip de blaadjes klein en zorg ervoor dat het blad volledig onder staat. Laat dit in een afgesloten glazen bokaal een maand staan op een lichte plaats (niet direct in de zon). Na een maand giet je de tinctuur door een koffiefilter of zeef met fijnmazig doek. De tinctuur kan je drie jaar bewaren in een donker flesje met druppelaar. Plak er een etiket op met de datum en de inhoud. Gebruik 3 maal per dag 40 druppels bij bijvoorbeeld een teveel aan vocht in het lichaam, bij reumatische aandoeningen of als reinigingskuur.

Mei is een mooie maand om berkenblaadjes te oogsten. Ze zien er nog fris en ongeschonden uit en hebben een gezonde lichtgroene kleur. Oogst van meerdere bomen totdat je een paar handen vol blad hebt om een aantal weken je gezondheid te ondersteunen. Laat de blaadjes op een donkere en droge plek ongeveer een week drogen. Bewaar het gedroogde blad in een papieren zak of pot op een donkere plaats bij kamertemperatuur.

Er zijn mensen die zeggen dat kruiden die in grote getale in “je achtertuin” groeien  heilzaam voor jou zijn. Ze bieden overduidelijk hun geneeskracht aan. Betreffende alle stukken land die ik tot nu heb mogen verzorgen, klopt dat wonderlijk genoeg. Ik heb een gevoelige spijsvertering en toen ik nog in Nederland woonde, verscheen er in de tuin vanuit het niets de daslook, Allium ursinum. In de loop der jaren raakte in het voorjaar de aarde onder de kers en notelaar volledig bedekt met daslook. Een krachtig en smakelijk kruid dat je kunt gebruiken om je spijsvertering te versterken. Ik maak er o.a. pesto, olie en tinctuur mee en adviseer het kruid  bij darminfecties,  verstoorde darmflora, candida infectie, opgeblazen buik en spijsverteringsproblemen. Nu op het land achter onze Franse boerderij bieden de smalle weegbree, bijvoet en de klaver zich overduidelijk aan. Om terug te komen bij de berk, in de loop van de drie jaren die we nu hier wonen, zijn de berken tevoorschijn gekomen. De zuidkant van de boerderij grenst aan een bosrand. Daar staan op de plek waar een aantal jaren geleden een oude eik is omgevallen zeven jonge berken van een paar meter hoog. Tegen de zuidmuur staat een bankje en daar zit ik graag. Hoe gelukkig ben ik met het observeren van die jonge berkenbomen. De kleur van het blad, het geritsel, de schittering en de vogeltjes die de berkenzaden komen pikken.

Een berk is anders dan een andere boom.

Hij is zoo edel en zijn bast is gelijk ene huid.

Hij lijkt zoo aarzelend, jonkvrouwelijk en vroom

en doet steeds denken aan ene prille en schuchtere bruid.

Men ziet niet in hoe men zoo’n boom kan vellen,

Hoe ooit de bijl wreedaardig in zijn stronk zal bijten.

Marnix Gijsen.

De toepassingen in dit schrijven zijn wetenschappelijk onderbouwd. De belangrijkste bron betreffende de geneeskrachtige werking van berkblad is het 'Groot handboek geneeskrachtige planten' van Dr. Geert Verhelst. De rest van de teksten  komen uit mijn afstudeerwerk

-Dame van het woud-. Dit stuk is geschreven in mei 2018 en herzien op 31 oktober 2023.